Τσιγγάνικη Ορχήστρα

Το πρώτο ever ελληνικό Graphic Novel

Ο Γιάννης Καλαϊτζής ίσως είναι γνωστός στους περισσότερους από την - επιτρέψτε μου να πω - όχι και τόσο επιτυχημένη συμμετοχή του στο επιδραστικό περιοδικό comics "9" της Ελευθεροτυπίας, όπου σχεδίαζε τη σειρά strips Το πέλαγος της μποτίλιας.

Αυτό που ίσως δε γνωρίζουν πολλοί όμως (ούτε εγώ το ήξερα την εποχή του "9") είναι οτι ο πειραιώτης δημιουργός αποτελεί ένα πρωτοπόρο των ελληνικών comics, έχοντας στο ενεργητικό του το πρώτο ελληνικό graphic novel, την εξαιρετική περιπέτεια του παραλόγου Τσιγγάνικη Ορχήστρα, μέρος της οποίας δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στο θρυλικό περιοδικό βαβέλ, πρίν κυκλοφορήσει ολοκληρωμένη από τις εκδόσεις Πολύτυπο το 1984.

Έχει επίσης στο ενεργητικό του και το δεύτερο ελληνικό graphic novel, αλλά για αυτό μιλήσαμε στη δική του ανάρτηση, Το Μαύρο Είδωλο της Αφροδίτης (ναι, τα πήρα λίγο ανάποδα, επειδή τότε δεν είχα αποκτήσει ακόμα τη δυσεύρετη Τσιγγάνικη Ορχήστρα).

Ο Καλαϊτζής ξεκίνησε την καριέρα του το 1961 ως πολιτικός γελοιογράφος, ιδιότητα που παραμένει μέχρι και σήμερα η κύρια επαγγελματική του απασχόληση. Σπούδασε γραφικές τέχνες, θέατρο και σχέδιο και συνεργάστηκε με πολλά έντυπα, με μεγαλύτερους σταθμούς την Αυγή, τους Δρόμους της Ειρήνης, την Πανσπουδαστική, το Ντέφι, το Αντί και την Ελευθεροτυπία. Δημοσίευε επίσης comics στο Τέταρτο του Μάνου Χατζιδάκι, την ίδια εποχή που είχε καταπιαστεί με το πρώτο του μεγάλο αφηγηματικό έργο - την Τσιγγάνικη Ορχήστρα.

Η Τσιγγάνικη Ορχήστρα λοιπόν είναι μία χαοτική, αναρχική, σουρρεαλιστική περιπέτεια δύο νέων ανθρώπων μέσα στο πολύβουο πανδαιμόνιο της μετα-χουντικής Αθήνας του 1976, μιας Αθήνας που όσο μακρινή μοιάζει, άλλο τόσο γνώριμη και οικεία μας παρουσιάζεται. Ένα απίστευτο πρώτο ραντεβού που εξελίσσεται σε ένα θεότρελο, παρανοϊκό γαϊτανάκι, με συμμετέχοντες ακόμα πιο θεότρελες και παρανοϊκές στερεοτυπικές φιγούρες της αθάνατης ελληνικής πραγματικότητας. Πρωταγωνιστής της ιστορίας μας είναι ο Κώστας Φαναρτζής, σκιτσογράφος της (πιθανότατα αριστερής) εφημερίδας "Η Σημαία". Τώρα, το αν ο ήρωάς μας αποτελεί ένα προχείρως μεταμφιεσμένο alter ego του Καλαϊτζή δεν το γνωρίζω (το υποψιάζομαι όμως), αλλά νομίζω οτι δεν έχει και μεγάλη σημασία. Μία μέρα λοιπόν, ενώ ο Κώστας αράζει στα γραφεία της εφημερίδας, μπαίνει μέσα η Έφη. Του Κώστα του αρέσει, και με ένα πολύ έξυπνο τρόπο της ζητάει να βγούνε το βράδυ (σελίδα 7 - 3η εικόνα παρακάτω). Μέχρι να έρθει το βράδυ βεβαίως, ο Κώστας έχει ήδη εμπλακεί σε διάφορες σουρρεάλ καταστάσεις με κλειδαράδες που ανοίγουν τις πόρτες όπως ο Jack Nicholson στη Λάμψη, με σαλταρισμένους ενοίκους πολυκατοικίας που θέλουν να πάρουν ο ένας τα σκουπίδια του άλλου (!), με πρώην αντιστασιακούς που κάνουν το καινούριο τους βιβλίο χάρτινα μπαλάκια για να καταπίνονται πιο εύκολα σε περίπτωση που συλληφθούν, και με σωματεία που κυνηγάνε στην κυριολεξία τα μέλη τους για να κάνουν συνέλευση.

Και όταν έρχεται το βράδυ βεβαίως και συναντιούνται με την Έφη, τα πράγματα δε γίνονται και πολύ πιο νορμάλ...

Διαδηλώσεις, μπάτσοι, βλήματα, εξαρχειώτικα συνθήματα *,
περιπτεράδες, παλιοφυλλάδες και φλώροι ξένοι τουριστάδες,
βλαχοταβερνιές, μπουρδελοφωλιές, δυσκοίλιες αλλαξοκωλιές,
πορνόβιοι, φυλακόβιοι και μπέκρουλες μπαρόβιοι,
μπουζουξήδες, ταξιτζήδες, αιώνιες μάνες ελληνίδες,
μισοτρελαμένοι φίλοι, μαύρες γάτες, ψόφιοι σκύλοι...

και ό,τι άλλη απίθανη, πολύχρωμη προσωπικότητα χωράει σε αυτή την κατακαημένη Αθήνα μπλέκεται στα πόδια τους και μετατρέπει αυτό που φάνταζε σαν ένα πολλά υποσχόμενο πρώτο ραντεβού σε μία απίστευτη, σουρρεαλιστική Οδύσσεια !

* Ψόφησα στο γέλιο με το "Το πολύ το Κάπα-Κάπα κάνει το παιδί μαλάκα".
** το "ποιηματάκι" δεν ξέρω πώς μου'ρθε

Τελικά, μετά από πολλές θεότρελες περιπέτειες, που θυμίζουν αυτές που ζεί ο πρωταγωνιστής της εξαιρετικής ταινίας του Martin Scorsese Μετά τα Μεσάνυχτα - που όμως κυκλοφόρησε μετά την Τσιγγάνικη Ορχήστρα (After Hours, 1985) - o ήρωάς μας χωρίζεται από την επίδοξη ερωμένη του με την υπόσχεση να της τηλεφωνήσει. Ε, είδαν οτι δεν τους βγαίνει τα παιδιά ... Μετά από ένα τρελό καυγά με το μουστακαλή ιδιοκτήτη ενός μπαρ λοιπόν, ο Κώστας και η Έφη καληνυχτίζονται, και ο δικός μας (ξε)μένει με ένα φίλο του που συμμετείχε στον καυγά, το Νίκο (Νίκο τον είπαμε ?). Κάπου εκεί τελειώνει η ιστορία μας, όσο ξαφνικά και τρελά ξεκίνησε, με την τελευταία πρόταση να μας προϊδεάζει για συνέχεια σε δεύτερο βιβλίο, κάτι που όμως δεν έγινε ποτέ. Δεν πειράζει, καλύτερα.

Η Τσιγγάνικη Ορχήστρα είναι όπως είπαμε το πρώτο ελληνικό graphic novel, όμως ίσως να είναι επίσης και το καλύτερο που έχει κυκλοφορήσει ποτέ. Φυσικά, δεν έχουν κυκλοφορήσει και πάρα πολλά (νομίζω καμιά δεκαριά πρέπει να είναι συνολικά), όμως αυτό δε μειώνει την εξαιρετική δουλειά που έχει κάνει ο Καλαϊτζής, τόσο στο σενάριο της παράλογης αυτής, α-νόητης με νόημα περιπέτειας, όσο και στην απίστευτη εικονογράφηση. Με έντονες επιρροές από τη γαλλική σχολή αλλά και από τον Corto Maltese του μεγάλου Hugo Pratt, ο έλληνας καλλιτέχνης γεμίζει ασφυκτικά τα panels του με (παρανοϊκά) πρόσωπα, με το έντονο κοντράστ που κυριαρχεί σε όλο το βιβλίο να αποδίδει τέλεια τις αντιθέσεις της παράλογης, σουρρεαλιστικής πραγματικότητας που βιώνουμε στη χώρα μας. Με απίστευτη προσοχή στη λεπτομέρεια και θεϊκές εκφράσεις προσώπων, η εικονογραφική δουλειά του Καλαϊτζή στην Τσιγγάνικη Ορχήστρα αποτελεί την καλύτερη που έχει κάνει ποτέ, με τις αντίστοιχες στα μετέπειτα έργα του, Το Μαύρο Είδωλο και τον Τυφώνα να είναι αρκετά απλουστευμένες (χωρίς αυτό να σημαίνει οτι δεν είναι καλές).

Όπως γράφει και ο Soloup στο εξαιρετικό άρθρο-βιογραφία του Καλαϊτζή στο περιοδικό Ως3 "Η «Τσιγγάνικη Ορχήστρα» οριοθετεί μια νέα αρχή για τα νεώτερα Ελληνικά κόμικς-άλμπουμ. Μια ημερήσια περιπλάνηση, μια μικρή «Οδύσσεια» σε μια σχεδόν συνηθισμένη μέρα στην Αθήνα του 1976. Σχέδιο συμπαγές και ολίγον τι... μεταμπαρόκ, κινηματογραφικά αφηγηματικό, με έντονα ισορροπημένο ασπρόμαυρο σκίτσο και τον ήρωά του τον Κώστα Φαναρτζή, να περιφέρεται στην μεταπολιτευτική Αθήνα με τον αέρα (και το τσιγάρο) ενός έκπτωτου Κόρτο Μαλτέζε. "

Είχα βγάλει μία-δύο θεωρίες απ'το μυαλό μου όσον αφορά τον λίγο αδικαιολόγητο τίτλο του βιβλίου. Έψαξα, ξαναέψαξα στις σελίδες του για κάποια αναφορά - τίποτα. Όχι οτι με ενδιέφερε σώνει και καλά να βρω κάποια εξήγηση, απλά έτσι, για "δημοσιογραφικούς" λόγους. Τελικά τη λύση την έδωσε ο ίδιος ο δημιουργός μέσα στην επίσημη ιστοσελίδα του, όπου αναφέρει :
"Στον "άνθρωπο από μάρμαρο" του Βάιντα, ο Μπίρκουτ ο ήρωας της ταινίας, πρώην σταχανοβίτης, αγκαζάρει μια ορχήστρα τσιγγάνων και μεθυσμένος κατεβάζει τη μόστρα της αστυνομίας. Τον καταδικάζουν επειδή, λέει, ήταν αρχηγός της μυστικής οργάνωσης "τσιγγάνικη ορχήστρα", τίτλος - κακή απομίμηση της "κόκκινης ορχήστρας" των σοβιετικών πρακτόρων (Τσεχοσλοβάκοι οι περισσότεροι) στον Β' παγκόσμιο."

Τώρα, όποιος κατάλαβε, κατάλαβε (μη με κοιτάτε εμένα).

Το βιογραφικό του Γιάννη Καλαϊτζή όπως το επιμελήθηκε ο ίδιος και το ανήρτησε στην (πλέον ανενεργή) ιστοσελίδα του περιοδικού ΓΑΛΕΡΑ, στο οποίο είναι διευθυντής:

 "Μεγάλωσα στο καφενείο του πατέρα μου στην Κοκκινιά. Πάνω στα τραπέζια κυκλοφορούσαν δύο-τρεις εφημερίδες. Γελοιογραφικά σκίτσα κάνω από μωρό. Ήμουν παρατηρητικό και κακό και το ‘δειχνα. Το περιβάλλον μου ένοιωσε την απειλή. Χάριν εξευμενισμού μου διέθεσε μια αποδοχή διαρκείας. Το να επιδοθώ στην πολιτική σάτιρα ήταν αυτονόητο. Ήμασταν αριστεροί, το κράτος μας έκανε και ρατσιστές. Η δεξιά, η εξουσία, οι αρχές ήταν έξω από την κοινωνία μας, ήταν το ξένο, το άλλο. Μου την είχε στημένη στο νηπιαγωγείο. Κατανάγκαζαν εμένα το σκιτσογράφο να πλέκω καλαθάκια και να κεντάω με μπρισίμι μηλαράκια σε χαρτόνι. Για να με σπάσουν. Δε μίλησα. Καταδικάστηκα σε δωδεκαετή εκπαίδευση. Μου’ριξαν και έναν χρόνο επι πλέον ως μη συνεργάσιμο. Δραπέτευσα πριν εκτίσω την ποινή. Ακολούθησε ο κατήφορος. Από τα χαμαιτυπία της Αριστεράς στα καταγώγια των Καλών Τεχνών. Έμαθα κινηματογράφο στους κινηματογράφους, θέατρο στο θέατρο, μουσική την νύχτα και εικόνες στο πεζοδρόμιο. «Πανσπουδαστική», «Δρόμοι της Ειρήνης», «Αυγή». Ακουλουθεί μια χούντα που επι 40 χρόνια παραμένει 7 ετών. Σκιτσάρω αγωνιόντας να κατανοήσω το προηγούμενο. «Αντί», «Ελευθεροτυπία», «Ντέφι», «Βαβέλ», «ΔΗΩ» και «Τσιγγάνικη ορχήστρα», «Το μαύρο είδωλο της Αφροδίτης», «Τυφών», «Γιαταλεφτά Νοέμβρη», «2000 στα 4». Γαλέρα στους πέρα κάμπους..."