MAUS

Το ολοκαύτωμα-αριστούργημα του Art Spiegelman

Όποιος ασχολείται έστω και ελάχιστα με τα comics σίγουρα κάποια στιγμή θα έχει ακούσει ή θα έχει διαβάσει κάτι για το MAUS. Ίσως μια απλή αναφορά του τίτλου, ίσως κάτι παραπάνω. Ίσως ακόμα να έχει ακούσει να το μνημονεύουν ως ένα από τα διαχρονικά αριστουργήματα του σύμπαντος των 2 διαστάσεων, ή ως το graphic novel που "μεταμόρφωσε" ένα μέσο που μέχρι πρότινος θεωρούταν ως φτηνή διασκέδαση σε τέχνη. Φυσικά, αυτοί που αγαπούν τα comics θεωρούν οτι θα έπρεπε από πάντα να λογίζονται ως είδος τέχνης, όμως αυτό που κατάφερε το MAUS και ο δημιουργός του, ο μεγάλος Art Spiegelman, ήταν να αποδείξει και στους πιο δύσπιστους και συντηρητικούς οπαδούς των "παραδοσιακών" τεχνών οτι το ταπεινό αυτό είδος μπορούσε να παράξει έργα αντάξια της λογοτεχνίας.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε οτι το συγκινητικό αυτό χρονικό του ολοκαυτώματος του 2ου παγκοσμίου πολέμου ήταν το πρώτο (και μέχρι τώρα μοναδικό) graphic novel που κέρδισε το ακριβοθώρητο βραβείο Pulitzer το 1992. Βεβαίως, ο ίδιος ο Spiegelman αντιπαθεί τον όρο graphic novel, αλλά αυτό είναι (εντελώς) άσχετο.

Το MAUS δημοσιευόταν σε συνέχειες από το 1980 έως το 1991 στο θρυλικό περιοδικό RAW που είχε ιδρύσει ο αμερικανός κομίστας με τη γυναίκα του, τη γαλλίδα Françoise Mouly, μία σημαντική εκδότρια του κόσμου των comics. Το 1986 κυκλοφόρησαν τα πρώτα 6 κεφάλαια συγκεντρωμένα σε ένα τόμο με τίτλο Part I, “My Father Bleeds History,” ακολουθούμενα το 1991 από το Part II, “And Here My Troubles Began,”. Τα 2 μέρη αργότερα κυκλοφόρησαν σε ένα βιβλίο 300 σελίδων, το "The Complete MAUS: A Survivor’s Tale". Η έκδοση των 2 τόμων έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά.

Το MAUS (όπως λέμε RAUS) αποτελείται από 2 ιστορίες οι οποίες μας παρουσιάζονται παράλληλα. Σε πρώτο πλάνο είναι η ιστορία του πατέρα του Art, Vladek Spiegelman, ενός πολωνού εβραίου, από τα μέσα της δεκαετίας του '30 και τη γνωριμία του με τη μελλοντική μητέρα των παιδιών του, Anja, έως τη φρίκη του Ολοκαυτώματος και το τέλος του 2ου παγοσμίου πολέμου. Σε δεύτερο πλάνο παρακολουθούμε τον ίδιο το δημιουργό και τις συναντήσεις του με τον πατέρα του στη σύγχρονη Νέα Υόρκη του 1978, με σκοπό να καταγράψει τις αναμνήσεις του για τη δημιουργία του βιβλίου. Όλοι οι χαρακτήρες αναπαριστώνται σαν ανθρωπόμορφα ζώα - οι εβραίοι είναι ποντίκια, οι γερμανοί γάτες, οι μη εβραίοι πολωνοί γουρούνια και οι αμερικανοί σκύλοι - κάτι που μεγιστοποιεί τον αντίκτυπο των τραγικών γεγονότων του πολέμου και συμβολίζει όμορφα τη σχέση γερμανών και εβραίων σαν το "παιχνίδι" της γάτας με το ποντίκι (που φυσικά μόνο παιχνίδι δεν ήταν).

H δεύτερη, σύγχρονη ιστορία περιέχει πλήθος αυτο-βιογραφικών στοιχείων, όπως την αυτοκτονία της μητέρας του Art, Anja, όταν αυτός ήταν 20 χρονών, και τον αντίκτυπο που είχε αυτό το θλιβερό συμβάν στην ήδη εύθραυστη ψυχολογική κατάσταση του νεαρού, όπως ο ίδιος αποκαλύπτει στο ιδιαιτέρως προσωπικό του comic "Prisoner on Hell Planet". Μετά το θάνατο της Anja ο πατέρας του έκαψε το ημερολόγιο που κρατούσε η σύζυγός του κατά τη διάρκεια του πολέμου, το οποίο εκείνη επιθυμούσε να διαβάσει ο γιός τους. Η καταστροφή του πολύ σημαντικού αυτού οικογενειακού κειμηλίου εξόργισε τον Art και χειροτέρευσε τις ήδη τεταμένες σχέσεις του με τον πατέρα του.

To MAUS αποτελεί συγχρόνως μία αφοπλιστική μαρτυρία του εφιάλτη των κρεματορίων του 2ου παγκοσμίου πολέμου, και μία προσπάθεια του δημιουργού να αποδεχθεί τη βαριά εβραϊκή κληρονομιά του και την τόσο σοκαριστική ιστορία της οικογένειάς του, κάτι που οι ψυχολόγοι αναφέρουν σαν μια διαδικασία που περνούν πολύ συχνά τα παιδιά των επιζησάντων αντίστοιχων τραγωδιών - οι λεγόμενοι μάρτυρες δεύτερης γενιάς. Το storytelling είναι τόσο "αθόρυβο", ομαλό και αποτελεσματικό που ο αναγνώστης κυριολεκτικά μπαίνει μέσα στο βιβλίο και ταυτίζεται απόλυτα με τα πρόσωπα και τις καταστάσεις. Τα ποντίκια του Spiegelman δείχνουν πιο ανθρώπινα κι από ανθρώπους, τόσο που φτάνουμε να πονάμε και να συμπάσχουμε μαζί τους, ιδιαίτερα αν αναλογιστούμε οτι η ιστορία τους είναι αληθινή, και αποτελεί απλώς μία από τις εκατομμύρια παρομοίως τραγικές ιστορίες του πολέμου.

Η εικονογράφηση του MAUS είναι πολύ απλή και "εύκολη", μία όμως απολύτως συνειδητή και εσκεμμένη επιλογή - πιστέψτε με, ο αμερικανός καλλιτέχνης μπορεί να σχεδιάσει πολύ πολύ καλύτερα. Δοκιμάζοντας αρκετά εικονογραφικά στυλ, όπως άλλωστε μας έχει συνηθίσει σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Spiegelman παρατήρησε οτι μία πιο "εκλεπτυσμένη" εικονογράφηση εμπόδιζε την ομαλή ροή της ιστορίας, καθώς "ανάγκαζε" τον αναγνώστη να κάνει διαλείμματα για να θαυμάσει τις καλοσχεδιασμένες εικόνες. Και αυτό ήταν κάτι που δεν ήθελε, καθώς, κατά τη δήλωσή του, "στο MAUS δε με ενδιέφερε να ζωγραφίσω καλά, το έφτιαξα σα συγγραφέας". Επίσης, μία γνωστή άποψή του είναι οτι κάθε ιστορία πρέπει να έχει μία εικονογράφηση που να αντανακλά το ύφος της, τη διάθεσή της, κάτι που πιστεύω οτι έχει επιτύχει απόλυτα. Ενδεικτικό είναι οτι για κάθε σελίδα σχεδίαζε έως και 50 προσχέδια (!) μέχρι να καταλήξει στην τελική σύνθεσή της.

Το MAUS είναι, εκτός από ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της προσωπικής ιστορίας του Spiegelman, και το έργο ζωής του, καθώς υπήρχε σαν ιδέα στο μυαλό του αμερικανού καλλιτέχνη ήδη από το 1972, όταν και φιλοτέχνησε ένα 3-σέλιδο "προσχέδιο" της ιστορίας του (κάτω αριστερή εικόνα) με τον ίδιο τίτλο αλλά αρκετά διαφορετική εικονογράφηση, το οποίο δημοσιεύθηκε μετά από 35 χρόνια, το 2008, στην ανθολογία μικρών ιστοριών Breakdowns. Το πόσο σημαντικό είναι το έργο για το δημιουργό του αποδεικνύεται περίτρανα από τα 13 χρόνια συνεχούς συλλογής στοιχείων και επεξεργασίας του περιεχομένου του (1978-1991), όπως οι συνεντεύξεις με τον πατέρα του και, κυρίως, η τεράστια ιστορική έρευνα που διεξήγαγε γύρω από τις συνθήκες της εποχής του πολέμου, τις αυθεντικές τοποθεσίες των γεγονότων και τις ενδυμασίες. Γι'αυτό και το τελικό αποτέλεσμα είναι τόσο αληθινό και δυνατό, περιέχοντας πλήθος χαρτών της Πολωνίας και των στρατοπέδων συγκέντρωσης, διαγράμματα κρησφυγέτων, ακόμη και ένα εγχειρίδιο για επιδιόρθωση παπουτσιών !

Ο αντίκτυπος και η επιδραστικότητα του μνημειώδους graphic novel του Spiegelman διαφαίνεται και στο METAMAUS του 2011, ένα βιβλίο-συμπλήρωμα με αρκετό bonus material από την ιστορική έρευνα και τη δημιουργική διαδικασία του πρωτότυπου έργου (σημειώσεις, προσχέδια, κτλ), που δημιουργήθηκε με βασικό σκοπό την απάντηση μερικών ερωτημάτων που εδώ και 20 χρόνια επανέρχονται συνεχώς στα στόματα κοινού και δημοσιογράφων. Η πιο συχνή από αυτές τις ερωτήσεις ήταν "Γιατί ποντίκια ?" Η απάντηση του καλλιτέχνη είναι οτι η έμπνευσή του προήλθε από μία μάλλον αναπάντεχη πηγή - από τις προπαγανδιστικές, αντισημιτικές αφίσες της δεκαετίας του '30 στη Γερμανία, στις οποίες οι εβραίοι πολύ συχνά αναπαρίσταντο σαν τρωκτικά ή φίδια.

Για επίλογο άφησα λόγια διαφόρων πολύ επιφανών προσωπικοτήτων του κόσμου των comics αλλά και της λογοτεχνίας που επαινούν το MAUS.

Umberto Eco :
"Maus is a book that cannot be put down, truly, even to sleep. When two of the mice speak of love, you are moved, when they suffer, you weep. Slowly through this little tale comprised of suffering, humor and life's daily trials, you are captivated by the language of an old Eastern European family, and drawn into the gentle and mesmerizing rhythm, and when you finish Maus, you are unhappy to have left that magical world and long for the sequel that will return you to it."

Alan Moore :
"I have been convinced that Art Spiegelman is perhaps the single most important comic creator working within the field and in my opinion Maus represents his most accomplished work to date."

Jules Feiffer :
"A remarkable work, awesome in its conception and execution ... at one and the same time a novel, a documentary, a memoir and a comic book. Brilliant, just brilliant."

Raymond Briggs:
"A very moving book about a subject so terrible it is almost impossible to comprehend. Maus proves that the strip cartoon is a medium just as good as the novel or film. A great achievement."